Pozostałością po tej epoce są niekształtne domy-klocki z nieotynkowanych pustaków lub połamanej cegły, nadal niestety tak często zaśmiecające przestrzeń architektoniczną, szczególnie w małych miasteczkach i na wsi. Dziś na szczęście wzrasta poziom potrzeb estetycznych i odpowiedzialności za estetykę wspólnego krajobrazu, który tworzy wygląd naszych ulic. Współcześni inwestorzy traktują elewację wznoszonych przez siebie budynków wręcz priorytetowo, świadomi, że o komforcie mieszkania świadczy nie tylko jego funkcjonalność, ale i wygląd zarówno wnętrza, jak i elewacji.
Utylitarna funkcja elewacji nie ogranicza się oczywiście tylko do zapewnienia potrzeb estetycznych. Wiele rodzajów materiałów elewacyjnych spełnia dodatkowo ważną rolę elementów konstrukcji lub izolacji cieplnej czy akustycznej. Rodzaj użytego materiału zależy przede wszystkim od technologii wznoszenia budynku. Typ, fakturę i kolor elewacji należy ustalić już na etapie projektowania, tak by w trakcie prac budowlano-wykończeniowych uniknąć nieprzyjemnych niespodzianek. Tradycyjne grube tynki najlepiej stosować na ściany jednowarstwowe, nieocieplane lub na wielowarstwowe, w których warstwę zewnętrzną zbudowano ze zwykłych cegieł lub pustaków. Ściany ocieplone, zwłaszcza gładkie i równe (np. wykonane z betonu komórkowego) można wykańczać również tynkami cienkowarstwowymi. Natomiast ścian wykończonych specjalnymi cegłami elewacyjnymi nie pokrywa się niczym, a jedynie starannie spoinuje. Zamiast elewacji z tynku cienkowarstwowego można też wykonać tzw. obmurówkę (ściankę elewacyjną) albo zamocować okładzinę „na sucho” na ruszcie ze stali lub aluminium.

Tynki
Najpopularniejsze i mające najdłuższą tradycję w Polsce grube tynki kładzione na mokro są materiałem stosunkowo ciężkim. Dzięki temu dobrze chronią przed niekorzystnymi wpływami atmosferycznymi i poprawiają izolację akustyczną. Nadal często wykonuje się je sposobem gospodarczym, tj. samodzielnie gromadzi i miesza składniki na budowie, a następnie nakłada gotowy tynk pod ogólnym nadzorem specjalisty. Tak przygotowywane tynki są oczywiście najtańsze, ale całe przedsięwzięcie jest trudne, czaso- i pracochłonne, a przy tym jakość końcowa nieraz znacznie odbiega od zamierzeń. Tradycyjne tynki cementowo-wapienne mają kolor biały, kremowy lub szary i dlatego też stosunkowo szybko się brudzą – częściowym rozwiązaniem jest w tym wypadku dodanie do cementu specjalnego barwnika (dawniej była to po prostu sproszkowana farba) lub pokrycie gotowego tynku farbą elewacyjną o wybranym kolorze. W ostatnich latach coraz większą popularność zdobywają tynki z gotowych mas. Są one znacznie łatwiejsze do przygotowania i nakładania, występują zarazem w szerokiej palecie barw. Warto przy tym pomyśleć o wynajęciu specjalnej firmy tynkarskiej, co wprawdzie podnosi koszty, ale z reguły przekłada się na lepszą jakość wykonania elewacji, a „w razie czego” daje możliwość reklamowania.
Znacznie nowocześniejszym rozwiązaniem są tynki cienkowarstwowe, stosowane przede wszystkim do tynkowania ścian domów ocieplonych metodą lekką mokrą. Występują one jedynie w postaci gotowych mieszanek dostępnych w sklepach. Mają znacznie bogatszą kolorystykę i większą różnorodność faktur niż tynki tradycyjne (popularne są np. tynki mozaikowe). Tynki cienkowarstwowe, w zależności od użytego spoiwa, dzieli się na mineralne, akrylowe, silikonowe i silikatowe. Różnią się one od siebie odpornością na wpływy atmosferyczne i zabrudzenia, paroprzepuszczalnością (tj. ilością pary wodnej przepuszczanej przez powierzchnię w określonych warunkach) oraz, oczywiście, ceną. Oprócz ścian, tynkami cienkowarstwowymi pokrywać można prefabrykowane elementy elewacyjne z tworzyw sztucznych (np. gzymsy czy nadproża), dzięki czemu wizualnie nie różnią się one od wykonanych techniką tradycyjną.

Ścianki elewacyjne
Ścianki takie, stanowiące zasadniczo zewnętrzną warstwę murowanej ściany trójwarstwowej, można stosować praktycznie w każdym domu, niezależnie od jego konstrukcji – pod warunkiem odpowiedniego oparcia obmurówki na fundamencie i dobrego jej umocowania do warstwy nośnej. Ścianki elewacyjne można budować z różnych materiałów, w dwóch podstawowych wariantach: na pełne spoiny (ścianki z jasnych cegieł elewacyjnych i z bloczków betonowych) i na puste spoiny (ścianki z cegieł licowych i klinkierowych).
Najdłuższą, bo sięgającą starożytności tradycję mają cegły klinkierowe i licowe. Nowoczesne wyroby tego typu cechuje duża wytrzymałość mechaniczna, mrozoodporność i mała nasiąkliwość. Cegły produkowane są w różnych wymiarach, w tym dostosowanych do pustaków ceramicznych, z których muruje się ściany zewnętrzne. Kolorystyka zależy od surowca oraz sposobu wypalania, najczęściej jednak spotyka się oczywiście kolory naturalne, czyli różne odcienie czerwieni i brązu. Cegły bywają gładkie, szkliwione lub matowe. Dostępne są także kształtki uzupełniające o tych samych barwach i fakturach, z których wykonuje się parapety, gzymsy, stopnie, narożniki ścian czy elementy posadzki.
Podobną wytrzymałość na ściskanie i mrozoodporność wykazują cegły i drążone bloczki silikatowe, tańsze i bardziej odporne na zagrzybienie od zwykłych cegieł. Mają one dodatkowo dobrą izolacyjność akustyczną i dużą zdolność do akumulacji ciepła. Ich kolorystyka jest bogatsza niż cegieł klinkierowych, choć łatwiej od nich się brudzą. Zbliżony wygląd i właściwości, ale niższą trwałość, mają bloczki betonowe produkowane najczęściej jako barwione w masie cegły i jako łupane o wyrazistej, gruboziarnistej strukturze przypominającej naturalny kamień.

Okładziny ceramiczne
Inną metodą wykonywania elewacji jest zastosowanie okładzin ceramicznych, z których najpopularniejsze są płytki klinkierowe, gresowe lub terakotowe, mocowane na elastyczną zaprawę klejową. Płytki takie są bodaj najładniejszą formą elewacji i – podobnie jak inne materiały elewacyjne – dostępne są w wielu kształtach i barwach. Dzięki odpowiedniej grubości (do trzech centymetrów) mają także pewne walory izolacyjne. Okładziny takie wymagają przy wykonywaniu wyjątkowej staranności i dużego doświadczenia, co raczej wyklucza możliwość nakładania ich przez niefachowców. Typowym błędem jest dobranie nieodpowiedniej szerokości fugi pomiędzy płytkami – zbyt wąskie odstępy mogą powodować ich pękanie i odpadanie wskutek termokurczliwości, zbyt szerokie zaś wyglądają bardzo nieestetycznie.
Kolejnym popularnym materiałem wykorzystywanym na elewacje są płyty z naturalnego kamienia, w różnych gatunkach, od najtrwalszego granitu po najtańszy wapień. Są one droższe od ceramicznych, ale też zdecydowanie bardziej trwałe. Do prac wykończeniowych stosuje się otoczaki, kamienie łupane lub płyty przycięte w zakładzie kamieniarskim. Dzięki swojej wytrzymałości, elewacje kamienne szczególnie chętnie stosowane są w cokołach budynków, najbardziej narażonych na wilgoć i uszkodzenia mechaniczne. Cokoły wykańcza się też często fakturowanymi płytkami betonowymi, nieźle imitującymi kamień naturalny, które jednak po ułożeniu wymagają zaimpregnowania preparatami zmniejszającymi nasiąkliwość.

Okładziny suche
Ściany budynków ocieplanych metodą lekką suchą najlepiej osłaniać suchą okładziną mocowaną do rusztu. W przeciwieństwie do tynkowania czy obmurowywania, które w naszym klimacie najlepiej wykonywać wiosną lub jesienią, montaż suchej okładziny można przeprowadzić w dowolnej porze roku, przy czym jest on szybszy i o wiele mniej kłopotliwy. Najtańsze i coraz powszechniej stosowane są okładziny z paneli (tzw. sidingów) winylowych o różnych kształtach, kolorach i fakturach. Producenci oferują rozmaite elementy, z których można uformować elewację: płyty do pokrywania ścian, listwy maskujące, narożne, ozdobne, drzwiowe, gzymsy, itp. Sidingi z PCV są lekkie, niepalne i odporne na złe warunki atmosferyczne (np. zmiany temperatury), choć nie wszystkim odpowiada ich forma estetyczna. Niska cena i łatwość konserwacji (panele zazwyczaj wystarczy zmyć wodą z dodatkiem detergentów) powodują jednak, że zdobywają one sobie w Polsce coraz większą liczbę zwolenników, wzorem innych krajów (np. w Ameryce Północnej wykańcza się w ten sposób ponad 80% domów). Istotnym walorem paneli winylowych jest w naszych warunkach to, że wyjątkowo łatwo stosuje się przy ich montażu dodatkowe ocieplenie, co jest przydatne szczególnie przy remoncie starych budynków.
Oblicowanie drewniane spotyka się szczególnie często w regionach, w których zabudowa drewniana jest ważnym elementem lokalnej tradycji, a nowo wznoszone budynki starają się dopasować do niej pod względem formy. Wykonanie elewacji z desek lub gontów jest oczywiście droższe i bardziej pracochłonne niż w przypadku winylu (na polskim rynku na razie brak popularnych na Zachodzie prefabrykatów drewnianych i drewnopochodnych), wymaga ona także wielu zabiegów zabezpieczających i pielęgnacyjnych. Drewno można zaimpregnować specjalnymi środkami chemicznymi ograniczającymi higroskopijność, podatność na zagrzybienie i ogień. Elewację drewnianą maluje się farbami lub lakierami barwnymi (kryjącymi) lub przezroczystymi, podkreślającymi fakturę materiału. Pomimo tego elewacja drewniana wymaga odnawiania co kilka lat, zwłaszcza gdy projekt budynku nie przewiduje zastosowania okapów chroniących ją przed opadami. Zdaniem użytkowników drewnianych elewacji, wszystkie te niedogodności są jednak rekompensowane wysokimi walorami estetycznymi.
Najtrwalsze (i najdroższe) ze wszystkich elewacyjne płytki ceramiczne mocuje się szczelnie na metalowym szkielecie, podobnym jak w przypadku paneli z PCV, lecz bardziej masywnym ze względu na znacznie większy ciężar, jaki musi unieść. Dzięki zazębianiu się płytek, elewacja jest dobrze chroniona przed deszczem, mimo braku zaprawy w montażu. Płytki ceramiczne oferowane są w wielu kolorach i kształtach, o fakturach zbliżonych do innych ceramicznych elementów elewacyjnych. Ich tańszą odmianą są płytki betonowe, zazwyczaj jednobarwne i nieco mniej trwałe.

Elementy wykończenia
Ze względów estetycznych niezwykle ważne jest odpowiednie zharmonizowane elementów elewacyjnych. W praktyce nader często stosuje się elewacje mieszane, pokrywając np. werandy czy loggie drewnem, a resztę ścian tynkami, zaś cokół – płytami z kamienia. Częstą ozdobą elewacji są także malowidła czy ceramiczne mozaiki. O ile estetyczny projekt całości jest rzeczą architekta, to w fazie wykonawstwa należy zwrócić szczególną uwagę na to, by powierzchnie, które w projekcie mają tę samą barwy i fakturę zachowały jednorodność również w praktyce. Tynki i farby należy zatem nakładać tak, by uniknąć ciemniejszych i jaśniejszych plam czy zacieków. Panele i płyty okładzinowe również powinny być jednolite pod względem barwy i faktury. Szczególnie ważne jest to w przypadku elementów ceramicznych – jak płytki czy cegły klinkierowe – których technologia wykonywania jest na tyle złożona, że w praktyce trudno jest producentowi zapewnić w pełni jednolitą kolorystykę. Dlatego też przy ich nabywaniu należy w miarę możliwości wybierać towar z tej samej fabryki i z tej samej serii produkcyjnej.
Remont domu niekoniecznie musi się wiązać z radykalną wymianą elewacji. Uprzednio mowa była o farbach elewacyjnych, którymi można jednak pokrywać nie tylko tynki nowe, ale i stare, wymagające wprawdzie odnowienia, lecz na tyle trwałe, że nie jest konieczna ich wymiana. Podobnie jak w przypadku tynków cienkowarstwowych, farby dzielą się na akrylowe, mineralne, silikonowe i silikatowe, różniące się ceną i właściwościami użytkowymi. Dostępna w sklepach liczba wariantów kolorystycznych tych farb jest bardzo duża, a ich nakładanie nie wymaga w zasadzie specjalistycznych umiejętności. Przy zakupie należy tylko zwrócić uwagę na to, czy dana farba dostosowania jest do rodzaju tynku, jaki zamierzamy nią pokryć. Oczywiście przedtem należy zastanowić się, czy nie byłby jednak korzystniejszy szerszy zakres remontu, w powiązaniu np. z dociepleniem budynku.

Kwestia smaku
Znany powszechnie indywidualizm Polaków nadal często przejawia się brakiem harmonii form i kolorów domów stojących nawet w najbliższym sąsiedztwie. Szczególnie na tzw. prowincji w dalszym ciągu króluje przekonanie, że im bardziej agresywny kształt i agresywne wykończenie, tym dom ładniejszy – bo zwraca uwagę. Znaczące jest, że to co w wyżej rozwiniętych krajach zachodnich uznawane jest dziś za kicz charakterystyczny dla parweniuszy, u nas nierzadko jeszcze postrzegane jako wyraz dobrego smaku. Nic zatem dziwnego, że przybysze z zagranicy często zdumiewają się chaosem estetycznym panującym nawet w dzielnicach uznawanych w Polsce za elitarne, a charakterystycznym raczej dla tamtejszych slumsów. Różnicę tę dodatkowo pogłębia fakt, że w wielu państwach obowiązują szczegółowe regulacje prawne określające na danym obszarze nie tylko dopuszczalne gabaryty, kolor i usytuowanie domu, ale nawet materiał budowlany rozkład pomieszczeń, czy wręcz dozwolony kąt nachylenia dachu. W Polsce podobne ograniczenia występują jedynie na nielicznych obszarach specjalnie chronionych, np. w parkach krajobrazowych czy w centrach starych miast; a i tak nawet tam nie są przestrzegane zbyt skrupulatnie.
Wybierając materiał na elewację należy oczywiście w pierwszym rzędzie kierować się jego ceną, trwałością, no i własnym gustem. Pamiętajmy jednak, że wygląd naszych osiedli jest dobrem wspólnym. Przed decyzją warto wysłuchać zdania architekta i zorientować się w miejscowych przepisach prawnych dotyczących kolorystyki budynków. I nawet jeżeli takowych nie ma, warto przejść się po okolicy, zorientować się w jej charakterze i dominującej estetyce, zapoznać z tradycjami budownictwa regionalnego. Nieagresywna forma, stonowane barwy, pozbawiona fałszywego blichtru faktura ścian – oto co pozwoli zyskać naszemu domowi uznanie w oczach ludzi myślących i wdzięczność u potomnych odbiorców architektury.
 
Artukuł opublikowany w nr 4/2007 [16] dwumiesięcznika Pomysł na dom